Klęska żywiołowa: co to jest? Przyczyny i rodzaje

Klęska żywiołowa jest jednym z najbardziej nieprzewidywalnych i niszczycielskich zjawisk, które człowiek może napotkać. Od zarania dziejów ludzkość borykała się z różnymi formami klęsk żywiołowych, takimi jak trzęsienia ziemi, powodzie, huragany, pożary czy susze. Te niszczycielskie zjawiska przywołują w nas poczucie bezsilności i przypominają, jak kruche jest nasze ludzkie istnienie na planecie. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej różnym rodzajom klęsk żywiołowych, ich przyczynom i skutkom. Przeanalizujemy również, jakie działania podejmowane są na poziomie globalnym i lokalnym, aby zaradzić tym katastrofom oraz jak możemy lepiej się przygotować na ewentualne klęski żywiołowe w przyszłości. Chociaż nie możemy kontrolować sił natury, możemy rozwijać strategie, które pomogą nam minimalizować straty i odbudować to, co zostało zniszczone.

Co to jest klęska żywiołowa?

Klęska żywiołowa to termin używany do opisania ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, które powodują znaczne straty i szkody dla środowiska, ludzi oraz infrastruktury. Klęski żywiołowe obejmują różnorodne zdarzenia takie jak trzęsienia ziemi, powodzie, huragany, tornada, susze, lawiny, pożary, tsunami i inne podobne katastrofy. To co wyróżnia klęski żywiołowe, to ich nieprzewidywalność i gwałtowność. W przeciwieństwie do wielu innych zjawisk naturalnych, klęski żywiołowe często występują nagle i bez ostrzeżenia, pozostawiając niewielki czas na ewakuację i przygotowanie się do ich nadchodzącego wpływu.

Zgodnie z Ustawą o stanie klęski żywiołowej z 18.04.2002 roku, art. 3.1 pkt 1 wskazuje, że „klęska żywiołowa to katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem”.

Czym jest stan klęski żywiołowej?

Zgodnie z Konstytucją RP w szczególnych sytuacjach może zostać wprowadzony jeden ze stanów nadzwyczajnych: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej. Stan klęski żywiołowej jest sytuacją, która występuje w przypadku wystąpienia masowego, nieprzewidywalnego i nadzwyczajnego zdarzenia przyrody, które powoduje znaczne straty materialne, śmierć lub znaczące zagrożenie dla zdrowia, życia i środowiska. W Polsce, na podstawie Ustawy z 18 kwietnia 2002 o stanie klęski żywiołowej decyzje dotyczące ogłoszenia stanu klęski żywiołowej podejmuje Rada Ministrów z własnej inicjatywy lub na wniosek wojewody. Oznacza to, że to rząd jest odpowiedzialny za wydanie oficjalnego rozporządzenia o stanie klęski żywiołowej na danym obszarze. Ogłoszenie stanu klęski żywiołowej ma na celu umożliwienie podjęcia specjalnych środków zaradczych i udzielenia pomocy poszkodowanym oraz przywrócenia normalności po zaistniałym zdarzeniu. Jest to proces zwykle koordynowany przez władze lokalne we współpracy z rządem centralnym oraz różnymi służbami i organizacjami odpowiedzialnymi za zarządzanie kryzysowe i pomoc humanitarną. Stan klęski żywiołowej jest ogłaszany na czas niezbędny do zaradzenia sytuacji i zapewnienia pomocy poszkodowanym. Czas na jaki jest wprowadzany stan klęski żywiołowej musi być jasno oznaczony i nie dłuższy niż 30 dni. Po stanie wojennym trwającym od 13 grudnia 1981 roku do 22 lipca 1983 roku w Polsce nie ogłoszono już żadnego stanu nadzwyczajnego.

Rodzaje klęsk żywiołowych

Klęski żywiołowe to katastrofy naturalne, które powodują znaczne zniszczenia i straty materialne, a także mogą mieć negatywny wpływ na życie ludzi. Oto kilka rodzajów klęsk żywiołowych:

• Powodzie. Gwałtowne podnoszenie się poziomu wody w rzekach, jeziorach lub zalewach, może prowadzić do zalania obszarów nizinnych. Powodzie mogą być spowodowane przez obfite opady deszczu, topnienie śniegu, pęknięcie tamy lub silne burze.
• Obfite opady śniegu i lawiny śnieżne. Nagłe i intensywne opady śniegu mogą prowadzić do lawin śnieżnych, czyli przemieszczania się dużych mas śniegu, lodu i gruntu z górskich stoków. Lawiny śnieżne są niebezpieczne dla ludzi, infrastruktury i powodują duże zniszczenia.
• Gradobicie. Opady atmosferyczne w postaci lodowych kul, które spadają z chmur burzowych mogą uszkadzać budynki, rośliny uprawne, pojazdy i inne przedmioty.
• Susza. To okresy niezwykle niskiej ilości opadów deszczu, które prowadzą do deficytu wody i upałów. Susza może prowadzić do utraty plonów rolnych, wyginięcia zwierząt, niedoboru wody pitnej i innych problemów.
• Ekstremalne upały lub mrozy przez dłuższy okres czasu. Długotrwałe okresy niezwykle wysokich lub niskich temperatur mogą prowadzić do ekstremalnych upałów lub mrozów. Mogą towarzyszyć im poważne problemy zdrowotne, utrata plonów rolnych, pogorszenie warunków życia i inne negatywne skutki.
• Osuwiska ziemi. To nagłe i gwałtowne przemieszczenia się dużych mas ziemi lub skał na stokach górskich lub innych stromych zboczach. Osuwiska ziemi mogą być spowodowane przez deszcze, trzęsienia ziemi, erozję, budowę infrastruktury lub inne czynniki.
• Pożary lasów. Pożary obszarów leśnych mogą się bardzo szybko rozprzestrzeniać. Przyczynami pożarów lasów mogą być błyskawice, działalność człowieka, czy susze.
• Wybuchy wulkanów. To nagłe uwolnienie energii, gazów i materiału lawy z wnętrza Ziemi poprzez wulkan. Wybuchy wulkanów mogą powodować opady popiołu, pyłów wulkanicznych, lawin gorących materiałów, toksyczne gazy i potencjalne zniszczenia wokół wulkanu.
• Trzęsienia ziemi. Wstrząsy i wibracje powstałe w wyniku energii uwolnionej wskutek ruchu płyt tektonicznych. Mogą prowadzić do zniszczeń budynków, osuwisk, powodzi, a nawet wywołać tsunami w wyniku ruchów wód oceanicznych.
• Tsunami. To seria fal morskich, które powstają na skutek nagłego przemieszczenia dużych ilości wody w oceanie. Tsunami mogą być wywołane trzęsieniem ziemi, wybuchem wulkanu podwodnego lub osuwiskiem morskim.
• Huragany i tajfuny. To potężne burze tropikalne charakteryzujące się silnymi wiatrami, obfitymi opadami deszczu i niskim ciśnieniem atmosferycznym.
• Tornado. To gwałtowne, wirujące kolumny powietrza, które mają wąski lej kondensacyjny i dotykają ziemi.
• Epidemie i pandemie. Epidemia to nagłe wystąpienie i rozprzestrzenianie się choroby zakaźnej wśród populacji na danym obszarze. Pandemia natomiast to globalne rozprzestrzenianie się takiej choroby, dotykające wiele krajów i kontynentów. Epidemie i pandemie, takie jak grypa, Ebola, COVID-19 czy cholera, mają poważny wpływ na zdrowie i życie ludzi, prowadząc do śmierci, zakłóceń społeczno-ekonomicznych i znaczących obciążeń dla systemów opieki zdrowotnej.
• Katastrofy kosmiczne. Upadek meteorytu lub eksplozja meteorytu w atmosferze może spowodować znaczne zniszczenia w okolicy uderzenia, wywołać trzęsienie ziemi i pożary. Katastrofy kosmiczne są rzadkie, ale mogą mieć poważne konsekwencje.

Warto zauważyć, że klęski żywiołowe mogą się wzajemnie przenikać i wzmacniać. Na przykład, ekstremalne opady deszczu mogą prowadzić do powodzi, a długotrwałe susze mogą zwiększać ryzyko wystąpienia pożarów lasów. Ponadto, niektóre regiony są bardziej podatne na określone klęski żywiołowe, na przykład obszary przybrzeżne są bardziej narażone na huragany i tsunami.

Przyczyny klęsk żywiołowych

Klęski żywiołowe mają różne przyczyny, zależne od konkretnego rodzaju zjawiska. Poniżej przedstawiam kilka głównych przyczyn poszczególnych klęsk żywiołowych:

• Przyczyny klimatyczne

Wzmożona aktywność atmosferyczna, taka jak intensywne opady deszczu, burze, huragany, tajfuny i cyklony tropikalne, może prowadzić do powodzi, szkód spowodowanych przez silne wiatry i innych klęsk żywiołowych. Niepokojące zmiany klimatyczne mogą wpływać na występowanie susz, które powodują utratę wody pitnej, braki w produkcji żywności i degradację terenów rolniczych.

• Przyczyny geomorfologiczne

Zderzenie płyt tektonicznych, pęknięcia w skorupie ziemskiej, uskoki lub rozłamy uwalniają się w postaci trzęsień ziemi, tsunami, czy erupcji wulkanów, co może prowadzić do wielu szkód.

• Przyczyny biologiczne

Ekstremalne warunki atmosferyczne i klimatyczne mogą wpływać na rozprzestrzenianie się szkodników i chorób roślin, które mogą spowodować znaczne szkody dla upraw i ekosystemów. Niekontrolowane rozprzestrzenianie się patogenów, takich jak wirusy i bakterie, może wywoływać masowe epidemie i pandemie, które mają ogromne konsekwencje dla ludności.

• Przyczyny kosmiczne

Zdarzenia kosmiczne, takie jak upadek meteorytów, asteroid, eksplozje gwiazd mogą wpływać na atmosferę Ziemi i powodować zmiany klimatyczne, które potencjalnie prowadzą do klęsk żywiołowych.

Warto podkreślić, że klęski żywiołowe często wynikają z połączenia wielu czynników, a zmiany klimatyczne mogą nasilać i zwiększać częstotliwość oraz intensywność występowania wielu rodzajów klęsk.

Jak można zapobiegać klęskom żywiołowym?

Zapobieganie klęskom żywiołowym to kluczowy element zarządzania ryzykiem i ochrony ludności oraz środowiska. Oto konkretne środki i działania, które mogą pomóc w minimalizacji skutków klęsk żywiołowych:

• Planowanie przestrzenne. Unikanie budowania osiedli i infrastruktury w obszarach narażonych na ryzyko klęsk, takich jak obszary powodziowe, stoki górskie narażone na lawiny lub wybrzeża podatne na tsunami.
• Budowa zabezpieczeń i infrastruktury. Konstrukcja i utrzymanie solidnych zabezpieczeń, takich jak wały przeciwpowodziowe, mury oporowe, tamy i systemy osuszające, które pomogą w zmniejszeniu ryzyka powodzi. Zapewnienie, że budynki i infrastruktura są odpowiednio zaprojektowane, aby wytrzymać ekstremalne warunki atmosferyczne, trzęsienia ziemi i inne klęski.
• Inwestycje w zrównoważony rozwój. Dążenie do zrównoważonego rozwoju, który bierze pod uwagę aspekty ekologiczne i środowiskowe, co może pomóc w zmniejszeniu podatności na klęski.
• Przywracanie ekosystemów. Odbudowa i ochrona naturalnych ekosystemów, takich jak mokradła, lasy i przybrzeżne obszary, które działają jako naturalne bariery przeciwdziałające klęskom.
• Adaptacja do zmian klimatu. Dążenie do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych oraz adaptacja do zmian klimatu, aby ograniczyć występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych i ich skutków.
• Wczesne ostrzeganie i monitorowanie. Inwestowanie w systemy monitorowania atmosferycznego, sejsmologicznego, hydrologicznego i kosmicznego, które umożliwią wczesne wykrywanie zagrożeń i wydawanie ostrzeżeń przed zbliżającymi się klęskami.
• Planowanie awaryjne. Przygotowanie planów awaryjnych na wypadek wystąpienia klęski, które uwzględniają ewakuację, dostęp do pomocy humanitarnej i organizację działań ratunkowych.
• Współpraca międzynarodowa: Współpraca międzynarodowa i wymiana wiedzy, doświadczeń oraz technologii w zakresie zarządzania klęskami żywiołowymi.

Wdrożenie tych działań wymaga współpracy różnych instytucji, rządów, organizacji pozarządowych oraz zaangażowania społeczności lokalnych. Poprawa świadomości, odpowiednie inwestycje i planowanie na różnych poziomach społeczeństwa są kluczowe dla skutecznego zapobiegania klęskom żywiołowym.

Największe klęski żywiołowe w Polsce

W historii Polski zdarzały się różne klęski żywiołowe, które wywoływały znaczne straty materialne i ludzkie. Poniżej przedstawiamy kilka z największych klęsk żywiołowych, które miały miejsce w Polsce:

• W 1992 roku Polskę nawiedziła seria rozległych pożarów, które miały poważne konsekwencje dla środowiska, ludności i infrastruktury. Największe i najbardziej pamiętane pożary miały miejsce w okresie od czerwca do sierpnia 1992 roku. Płomienie szerzyły się szybko ze względu na suchą i gorącą pogodę oraz silne wiatry, które sprzyjały rozprzestrzenianiu ognia. Skutki pożarów były katastrofalne – tysiące hektarów lasów spłonęło, co wpłynęło na unikalne i cenne ekosystemy, a także spowodowało straty w dziedzinie przyrodniczej i ekonomicznej. Ogromne ilości dymu i pyłów unoszących się w powietrzu miały także negatywny wpływ na jakość powietrza, powodując zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt.
• Powódź w 1997 roku, nazywana powodzią tysiąclecia. W lipcu 1997 roku Polskę nawiedziła jedna z największych powodzi w historii kraju. Z powodu ciągłych opadów deszczu, rzeki wystąpiły z brzegów, powodując powodzie w wielu regionach Polski. Klęska ta spowodowała straty w mieniu, zniszczenie infrastruktury, a także śmierć kilkudziesięciu osób.
• Powódź w 2010 roku. W maju i czerwcu 2010 roku Polskę dotknęła kolejna poważna powódź. Głównie dotknęła południowe i wschodnie obszary kraju, powodując znaczne zalania, migracje ludności i uszkodzenia infrastruktury.
• Wiosną 2017 roku wiele regionów Polski doświadczyło nagłych przymrozków, które występowały po wyjątkowo ciepłym okresie. Temperatury spadły poniżej zera stopni Celsjusza, co uszkodziło wcześnie zakwitające rośliny, w tym sadzonki drzew owocowych i uprawy polowe.
• W lecie 2017 roku Polskę nawiedziły silne burze, którym towarzyszyły ulewne deszcze i opady gradu. Gradobicia wystąpiły w różnych regionach kraju, zwłaszcza na obszarach rolniczych. Kulki gradu uszkadzały plony, powodując straty w produkcji żywności i produkcji rolniczej.
• Najpoważniejsza nawałnica wystąpiła 11 sierpnia 2017 roku. Zjawisko to objęło głównie północne i zachodnie regiony Polski, w tym województwa: wielkopolskie, zachodniopomorskie, lubuskie i dolnośląskie. Nawałnica charakteryzowała się silnymi opadami deszczu, gradem oraz silnymi wiatrami, które osiągały w niektórych miejscach prędkości nawet powyżej 100 km/h. Nawałnica ta przyczyniła się do ogromnych strat materialnych i wymagała zaangażowania wielu służb i organizacji w celu przywrócenia normalności oraz udzielenia pomocy poszkodowanym.
• W 2018 roku Polska doświadczyła poważnej suszy, która miała znaczny wpływ na rolnictwo, gospodarkę, środowisko naturalne i społeczeństwo. Był to jeden z najtrudniejszych okresów suszy w historii kraju. Brak opadów doprowadził do spadku poziomu wód gruntowych i rzek, co wpłynęło na dostęp do wody dla ludności, rolników i przemysłu. Susza miała negatywny wpływ na gospodarkę kraju, ponieważ spowodowała znaczne straty w rolnictwie, co miało dalekosiężne konsekwencje dla produkcji żywności, zatrudnienia i dochodów w rolnictwie. Wysokie temperatury i suche warunki atmosferyczne przyczyniły się do wzrostu ryzyka pożarów lasów i traw.

Należy pamiętać, że klęski żywiołowe mogą występować w różnych formach i na różne sposoby wpływać na ludzi i środowisko. W Polsce, jak i w innych krajach, istnieje konieczność ciągłego monitorowania i zapobiegania klęskom oraz odpowiedniego przygotowania do radzenia sobie z ich skutkami.